Schaken & Tactiek: De Evaluatie van Schaakposities

Elke schaker staat voor de uitdaging om de positie van zijn schaakstukken op het schaakbord te evalueren. Maar op welk punt is een stelling duidelijk en is duidelijk welk schaakstuk verplaatst moet worden? Wanneer kan de speler tijd winnen door snel een zet te doen? Wanneer moet hij de spelsituatie intensief analyseren en zorgvuldig tijd investeren? In het volgende artikel wil ik nader ingaan op de factoren die belangrijk zijn bij het evalueren van een schaakstelling. Voor de volledigheid ga ik ook in op een paar basisprincipes die gebruikt moeten worden bij de evaluatie en zal ik me voornamelijk concentreren op het middenspel om recht te doen aan de complexiteit ervan.

 

Het Belang van Positie Evaluatie in Schaken

Door de aanzienlijk betere analysemogelijkheden die computers en in het bijzonder kunstmatige intelligentie de laatste jaren bieden, is de concurrentie in het schaken aanzienlijk toegenomen. Wat honderd jaar geleden als een goede schaakzet werd beschouwd, kan nu het verlies van de partij betekenen. En niet omdat de zet toen echt goed was, maar omdat de tegenstander simpelweg niet alle tegenaanvallen in zijn repertoire had. De talloze beroemde schaakvallen die een snelle winst vanuit de opening beloven zijn hier een goed voorbeeld van.

De beroemde Herdersmat:
De dame gaat via h5 naar het onbeschermde veld f7. Zwart heeft zijn verdediging verwaarloosd. De bescherming van de loper leidt tot schaakmat.

Hoewel de evaluatie van de schaakpositie altijd het belangrijkste criterium is geweest voor de volgende schaakzet, is er tegenwoordig een veel kleinere marge voor blunders. Dit betekent ook dat elke schaker zich methodisch en veel uitgebreider moet voorbereiden op de evaluatie van zijn spelsituaties. Omdat tijd altijd een belangrijke rol speelt bij schaken, moet de partij zo efficiënt mogelijk worden geanalyseerd.

 

Belangrijke Factoren bij het Analyseren van de Schaakpositie

Schaken is een van de meest complexe bordspellen ter wereld. Een volledige analyse van een spelsituatie, vooral onder tijdsdruk, is daarom vrijwel onmogelijk. Toch kunnen bepaalde constellaties altijd worden geëvalueerd en meegenomen in de beslissing over de volgende zet. De uitdaging is hier om zo snel mogelijk een patroon in de schaakpositie te herkennen dat de kansen en risico's onthult.

 

Materiaalwaarde & Materiaalverhouding

Hoewel de materiaalwaarde van de schaakstukken deel uitmaakt van de basiskennis, wil ik het hier voor de volledigheid nog eens uitleggen. Alle schaakstukken hebben een waarde die, ter vereenvoudiging, wordt gedefinieerd door de equivalente waarde van een pion. Hieronder volgt een overzicht:

• Koning = ∞
• Dame = 9
• Toren = 5
• Loper = 3
• Paard = 3
• Pion = 1

De waarde van de koning kan niet worden gemeten, omdat zijn bescherming bepalend is voor overwinning of nederlaag. De dame heeft de waarde van 9 pionnen en is daarmee het meest waardevolle schaakstuk op het schaakbord. De dame wordt gevolgd door de toren, die een waarde heeft van 5 pionnen. De loper en het paard hebben een waarde van 3 pionnen, hoewel hier vaak onenigheid over bestaat. De loper wordt door velen als iets sterker beschouwd dan het paard. De pion tenslotte vertegenwoordigt de equivalente waarde van 1.

De evaluatie van een spelsituatie of een schaakstelling moet altijd plaatsvinden tegen de achtergrond van deze tegenwaarden, omdat ze een maat kunnen zijn voor de slagkracht, maar ook voor de verdediging. Er zijn echter enkele uitzonderingen op deze regel, waarover later meer. Het is echter altijd belangrijk om te onthouden dat schaakstukken alleen geslagen moeten worden als dit daadwerkelijk een tactisch of strategisch voordeel oplevert. Als een speler bijvoorbeeld achter staat in materiaalwaarde, is het ruilen van schaakstukken zonder herkenbaar voordeel altijd een nadeel en moet zoveel mogelijk worden vermeden.

 

De Veiligheid van de Koning

De eerste evaluatie van de schaakpositie is de veiligheid van de koning. Wordt mijn koning bedreigd? Heb ik al gerokeerd? Staat er een schaakstuk vast ter verdediging van mijn koning? Er zijn veel spelsituaties die invloed hebben op de koning, ook al wordt deze pas echt actief in het eindspel. Om je meer op de aanval te kunnen concentreren, is het daarom belangrijk om je eigen koning veilig te houden en hem niet te verwaarlozen bij het doen van je eigen zetten. Een goed voorbeeld is de mat achter de paaltjes, dat ook kan voorkomen in het middenspel als je je koning beschermt maar hem geen bewegingsvrijheid geeft.

Mat Achter de Paaltjes in het Middenspel:
De toren gaat naar b8 en dwingt de zwarte loper naar f8. Met de steun van de witte loper op h6 is de overwinning verzekerd.

In de beginfase van het spel, na het verplaatsen van het paard en de loper, moet er ook gerokeerd worden en moet er een ontsnappingsroute voor de koning zijn. Een eenvoudige pionzet op het a- of h-lijn kan hiervoor voldoende zijn. Bij het analyseren van de schaakpositie is de eerste prioriteit het controleren van de veiligheid van de koning. Het is essentieel om te voorkomen dat je in zetdwang wordt gedwongen door een kwetsbare koning.

 

Concrete Dreigingen van Beide Spelers

De belangrijkste focus ligt op de dreigingen. Aan de ene kant zijn ze het grootste gevaar, omdat ze het tactische doel van de tegenstander vertegenwoordigen, maar aan de andere kant zijn ze ook een grote kans om de tegenstander onder druk te zetten. De meest voorkomende dreigingen in de opening en het middenspel komen van de paarden en de lopers, omdat ze snel in het spel komen en een complexe dynamiek creëren. Dit wordt meestal gevolgd door de dame en toren, die later en voorzichtiger worden verplaatst, maar ook krachtiger zijn.

Om de spelsituatie te analyseren, moeten de bestaande aanvalsmogelijkheden van deze schaakstukken bij elke zet opnieuw worden geëvalueerd. En hier is het belangrijk dat dit altijd opnieuw gebeurt. Spelers zijn vaak zo gefocust op hun eigen aanvallen en motieven dat de dreigingen van de tegenstander onopgemerkt blijven of gewoon over het hoofd worden gezien. Dit is de belangrijkste reden voor blunders bij het schaken die resulteren in het verlies van een schaakstuk of zelfs het verlies van de hele partij.

Tactiekoefeningen zijn een goede manier om te trainen in het evalueren van dergelijke spelsituaties. Bekende schaakportals zoals www.lichess.org of www.chess.com bieden hier een groot repertoire aan.

De zoektocht naar de beste manoeuvre in een schaakpuzzel
(Oplossing hieronder)

Het grote probleem hierbij is echter dat de training met deze oefeningen niet direct kan worden overgezet naar een echte spelsituatie. De schaakpuzzel biedt altijd een spelsituatie waarin een belangrijke tactische manoeuvre mogelijk is. In een gewone schaakpartij daarentegen is het niet duidelijk wanneer je de partij met een slimme zet kunt winnen. In het bovenstaande voorbeeld is er sprake van een complexe spelsituatie die zich op elk moment in het middenspel kan voordoen. Maar hoe herken je dat dit precies het moment is om op zoek te gaan naar een uitstekende schaakzet?

Toch mag het oefenen met deze zogenaamde schaakpuzzels niet achterwege blijven. Hoewel ze de identificatie van een cruciale spelsituatie niet bevorderen, kan goede oefening de snelheid van de partijanalyse aanzienlijk verhogen.

De oplossing van bovenstaand probleem is als volgt:
Zwart verplaatst zijn dame naar d4 en zet de witte koning onder zetdwang, omdat het paard vastgepind staat op f3. Zwart slaat dan de witte loper op c4. Het herkennen van de onbeschermde loper en de pen vormen twee uitdagingen tegelijk, die in combinatie leiden tot het winnen van de loper.

 

Sterke en Zwakke Punten van de Pionstructuur

De pionnenstructuren van beide spelers bepalen ook de structuur van het spel. Het is niet ongebruikelijk dat aanvalskansen alleen ontstaan door het breken van een pionstructuur of door het oprukken van een pion zelf. Maar aanvallen kunnen net zo vaak worden geblokkeerd door het oprukken van een eenvoudige pion. Het is belangrijk om te beseffen dat het verwaarlozen van pionnen de bewegingsvrijheid van alle andere schaakstukken beperkt en ook minder offensieve mogelijkheden genereert voor pionpromotie later in de partij. Ze kunnen ook leiden tot het verlies van een partij als ze niet worden verplaatst en de koning insluiten. Veel beroemde partijen zijn geëindigd met een koning omringd door zijn eigen pionnen en niet in staat om een uitweg te vinden (zie veiligheid van de koning hierboven).

Bij het evalueren van de spelsituatie is het daarom belangrijk om zwakke punten in de pionstructuur van de tegenstander te vinden en eigen zwakke punten te vermijden. De uitdaging is hier vaak niet om aan te vallen, maar om bij de volgende zet de voorkeur te geven aan een pion in plaats van een paard of loper. Veel spelers proberen dit zogenaamde langzame spel te vermijden omdat een passieve speelstijl als nadelig wordt beschouwd. Als gevolg daarvan worden de pionnen alleen uit noodzaak verplaatst en wordt hun potentieel genegeerd bij het evalueren van de stelling.

 

De Activiteit van de Schaakstukken

Hoewel alle schaakstukken een materiële waarde hebben, is deze in een spelsituatie zeer variabel. Een dame die niet kan bewegen is nutteloos ondanks haar hoge materiaalwaarde. In een schaakpositie kan dit betekenen dat de loper van de tegenstander waardevoller kan zijn dan je eigen loper, alleen vanwege de positie. Als een koning na de rokade op een donker veld staat, neemt de waarde van de loper van de tegenstander, die ook op de donkere velden beweegt en de koning in de loop van de partij kan aanvallen, automatisch toe.

De loper mikt op het veld van de koning en kan in de loop van het spel een bedreiging worden

De torens kunnen ook niet altijd hun volledige potentieel benutten. In zwaarbevochten schaakpartijen kan het gebeuren dat er al een winnaar is voordat een toren in het spel is gekomen. Als zo'n situatie zich voordoet, moeten schaakstukken waarvan het zeer onwaarschijnlijk is dat ze van belang zijn voor de uitkomst van de partij niet worden geïdentificeerd als potentiële doelwitten voor een aanvallende zet.

 

De Ruimte-voordelen en Ruimte-nadelen

De kracht van elk schaakstuk hangt af van hoe goed het kan bewegen op het schaakbord. Er is dus sprake van een ruimtevoordeel als je eigen schaakstukken meer bewegings-, aanvals- of verdedigingsmogelijkheden hebben dan die van je tegenstander. Of een speler in het voordeel of in het nadeel is, kan gebaseerd zijn op verschillende factoren. Blunders leiden natuurlijk meestal tot ruimtenadeel, terwijl een slimme zet het halve schaakbord kan veroveren. Maar ook de keuze van de schaakopening is van grote invloed. Zwart geeft zijn tegenstander vaak meer ruimte in het centrum om zich tactisch voor te bereiden op een tegenaanval. Maar hoe wordt een ruimtevoordeel geëvalueerd en welke invloed heeft het op de beslissing voor de volgende zet? Deze vraag is bijzonder moeilijk omdat alle invloedsfactoren op elkaar inwerken. Niettemin moet de schaakpositie op de volgende punten worden gecontroleerd:

• Centrumcontrole
• Open Lijnen en Diagonalen
• Pionstructuren
• Blokkades
• Activiteit van de Schaakstukken

 

Het veld wordt bepaald door de pionstructuren, maar zwart heeft een beslissend voordeel

In dit voorbeeld lijkt de schaakstelling in evenwicht. Zwart heeft echter een veel beweeglijker paard, terwijl wit alleen zijn loper heeft, die ook nog eens geblokkeerd wordt door zijn eigen pionnen. Om ervoor te zorgen dat het paard zijn kracht kan gebruiken, moet Zwart zijn koning zo snel mogelijk in de aanval zetten.

 

Conclusie

Het evalueren van de schaakpositie is de grootste uitdaging in het schaken en een maatstaf voor de speelsterkte van een speler. Zonder een duidelijke structuur en analyse van alle mogelijke dynamieken is een efficiënte zoektocht naar de beste schaakzet bijna onmogelijk. Maar door de verschillende analysefactoren door te nemen en te categoriseren, is het in ieder geval mogelijk om een checklist te maken die kan helpen om het aantal blunders te verminderen.

Ik hoop dat mijn gids je heeft kunnen helpen bij het evalueren van je schaakpositie en nieuwe aanknopingspunten biedt voor het vinden van de beste schaakzet. Als je ook op het schaakbord schaakt, kijk dan eens naar mijn assortiment Staunton schaakstukken en schaakborden. Ik heb een brede selectie van handgemaakte producten in toernooiformaat.

 

Ik hoop dat je geniet van het spel, veel succes hebt en snel vooruitgang boekt in je leerproces.

Tot ziens.

 

Stefan